انتشار اخبار اختراع وسیله ارتباطی جدیدی با نام تلگراف در اروپا باعث شد که ناصرالدین شاه قاجار دستور دهد خطی برای ارتباط تلگرافی در ایران نیز راه‌اندازی و مورد استفاده قرار گیرد.

«عباسعلی خان دنبلی» را اولین کسی می‌دانند که در ایران زبان مورس را آموخت و به عنوان اولین تلگرافچی نخستین ارتباط تلگرافی در ایران میان مدرسه دارالفنون و کاخ گلستان را برای شاه قرائت کرد. پیامی که آن روز عباسعلی خان برای شاه قرائت کرد این بود:

منت خدای را عزّ وجلّ که طاعتش موجب قربت است و به شکراندرش مزید نعمت …

خطوط تلگراف در ایران به سال ۱۲۳۴ هجری شمسی بیش از یک دهه بعد از اروپا و آمریکا مابین کاخ گلستان و مدرسه دارالفنون کشیده شد و با توجه ویژه ناصرالدین شاه به سرعت توسعه یافت.  نخستین خط تلگراف بین شهری یک سال پس از موفقیت خط آزمایشی تلگراف درون‌شهری در سال ۱۲۳۶، به دستور ناصرالدین شاه بین مدرسه دارالفنون و منطقه سلطانیه واقع در استان زنجان که ییلاق شاه بوده، برقرار شد. چندی بعد و در همین سال خطوط تلگراف به منطقه شمیران و تبریز نیز کشیده شد.

انگلیس که در آن زمان به دنبال تکمیل خط تلگراف اروپا به هندوستان بود برای کشیدن خط تلگراف در ایران پیش قدم شد و با دولت ایران قراردادی منعقد کرد. بر اساس این قرارداد یک رشته سیم از راه مدیترانه به خانقین کرمانشاه، همدان، تهران، اصفهان، شیراز، کرمان و بندر بوشهر کشیده شد و علاوه‌ بر این خطوط با عقد قراردادی دیگر در سال ۱۲۴۴ هجری شمسی خط تلگراف به سوی اروپا و شبه‌قاره هند پیوند خورد. در آن زمان در روزنامه وقایع اتفاقیه اخبار و گزارشات مربوط به این تکنولوژی جدید با تعابیری چون چرخ الماس، چرخ آتشی، سیم آهن، راه سیم آهن، چرخ صاعقه و سیم صاعقه کار می‌شد.

عباسعلی خان دنبلی که اولین تلگراف تاریخ ارتباطات ایران را برای شاه قرائت کرده بود به عنوان اولین تلگرافچی به استخدام اداره پست و تلگراف درآمد و همزمان با گسترش خطوط تلگراف در ایران از سوی این اداره به نقاط مختلف کشور اعزام می‌شد. سبزوار، خویی، کرمان، کرمانشاه و خراسان نقاطی بود که وی مدتی را در آنجا به عنوان تلگرافچی مشغول به کار بود. در آن زمان وظیفه تلگرافچیان این بود که به طور مرتب اوضاع شهر خود را به دربار گزارش کنند. برای همین کسانی که برای این کار انتخاب می‌شدند معمتد دربار بودند و فرستاده شخص شاه به شهرهای مختلف به حساب می آمدند. گزارش های تلگرافچی‌ها به دربار که معمولا محرمانه هم بود شامل تمامی اتفاقات مهمی بوده که در شهر رخ می‌داد.

بیشتر بخوانیم:

به درستی می‌دانیم که ایجاد خطوط تلگراف و تلگرافخانه در ایران، محصول اثربخشی جامه نوین غرب و حضور استعماری در میان ملل مشرق بود و تلگراف و تلگرافخانه از مهم‌ترین مظاهر جامعه مدرن غرب بود که وارد سرزمین‌های شرقی و مستعمرات آنها شد، چراکه قدرت‌های برتر جهان آن روز که دانش و قدرت دو روی سکه آنها بود، به منظور برتری‌جویی و کسب منابع اقتصادی و سیاسی بیشتر، نیازمند گردآوری اخبار و اطلاعات و انتقال سریع آنها برای تصمیم‌گیری در امور سیاسی و اقتصادی در مستعمرات خود بودند؛ بنابراین تاسیس تلگرافخانه و ایجاد خطوط تلگرافی از نخستین اقداماتی بود که این‌قدرت‌ها درصدد ایجاد آن بودند تا زمینه‌های حضور و نفوذ خود را بهتر و بیشتر فراهم سازند و در مواقع ضروری از این امکانات بهره گیرند.

راه‌اندازی نخستین خطوط تلگراف در ایران

اصولا یکی از نخستین امتیازاتی که کشورهای غربی و استعمارگران از ملل تحت‌سلطه و مستعمره و قلمروهای ملل شرقی حاصل کردند، امتیاز خطوط تلگرافی بود. این نکته هم بود که از رهگذر ایجاد این خطوط تلگرافی، بهره‌ای ناخواسته به ملل شرقی و تحت سلطه می‌رسید و ورود فناوری و تکنولوژی غربی، آنها را نیز در مسیر توسعه قرار می‌داد. نقش تلگراف در حوزه‌های کلان تاریخ ایران نیز قابل‌تامل است. تلگراف سیر حوادث نخستین جنبش‌های معاصر ایران از جمله جنبش تنباکو و زمینه‌سازی برای مشروطیت و حوادث پس از آن را تسریع کرد. به وسیله تلگراف، اعتراض‌های جنبش تنباکو به شهرهای مختلف ایران گسترش یافت و حکومت ناصری تحت ‌فشار قرار گرفت تا امتیاز تنباکو را لغو کند و این جنبش، پیش‌زمینه‌ای برای انقلاب مشروطه شد که بازهم تلگراف نقش بسزایی برای همه گروه‌های مشروطه‌خواه یا مخالفان آن ایفا کرد. بنا به نوشته اعتمادالسلطنه، بارها اهالی تبریز، تلگراف‌هایی برای نواحی مختلف و جهت آگاهی و مقابله با امتیاز توتون و تنباکو ارسال کردند، از جمله تلگراف تهدیدآمیزی به سفارتخانه‌های انگلیس و روس و عثمانی فرستاده شد.

خود ناصرالدین‌شاه هم از طریق تلگراف سعی در آرامش علما و روحانیون داشت؛ ازجمله تلگراف‌هایی برای مرحوم میرزای شیرازی فرستاد، ناگفته نماند که نخستین تلاش‌ها برای برقراری خطوط تلگراف در ایران، از رهگذر آشنایی ایرانیان با اختراعات و اکتشافات مغرب زمین، به وسیله مستشاران خارجی و رفت و آمد روشنفکران و رجال ایرانی به اروپا بوده که آنها را با برخی از عناصر و ابزارهای پیشرفته ارتباطی آشنا ساخت. نخستین اقدام آزمایشی برای برقراری تلگراف در ایران، به‌وسیله میرزا ملکم‌خان صورت گرفت. او پس از تحصیل در اروپا، دستگاهی را با خود به ایران آورده بود که مورد توجه ناصرالدین شاه جوان واقع شد و توانست در یک اقدام آزمایشی بین مدرسه دارالفنون و دربار شاه در کاخ گلستان ارتباط برقرار کند. پس از این، آزمایش دیگری در ۱۸۵۷ صورت گرفت که به برقراری ارتباط با مدرسه دارالفنون منجر شد.

تدارک مقدمات برقراری و امتحان این ارتباط به وسیله یک مستشار توپخانه، به نام کریشیش صورت گرفت. البته در این امر شاهزاده قاجاری، علیقلی‌خان اعتضادالسلطنه، او را مساعدت و همیاری کرد. در نتیجه این اقدامات، بین باغ سلطنتی و باغ لاله‌زار ارتباط تلگرافی برقرار شد و سپس به دستور شاه، قرار شد ارتباطات تلگرافی به‌صورت جدی بین ارگ شاهی و باغ لاله‌زار برقرار شود. میرزا تقی‌خان امیرکبیر و ناصرالدین‌شاه، پس از انجام این اقدامات، به تشویق مستشار مذکور و اعتضادالسلطنه پرداختند و سپس، به‌دلیل علاقه‌مندی شاه به گسترش تلگراف، دستور داده شد بین تهران و سلطانیه زنجان که ییلاق شاهی بود، خط تلگراف برقرار شود. علیقلی‌میرزا اعتضادالسلطنه و علیقلی‌خان مخبرالدوله متصدی این امر بودند و خط تلگراف زنجان و تهران در سال ۱۸۵۸ راه‌اندازی شد، سپس سیستم تلگراف از آنجا به سوی تبریز، به‌عنوان مقر ولایتعهدی امتداد پیدا کرد. این کار به همت علیقلی‌میرزا اعتضادالسلطنه صورت گرفت. مهر تلگرافخانه اصفهان نیز تاریخ تاسیس آن را در سال ۱۸۵۸م یعنی یک سال پس از تاسیس تلگراف در تهران، نشان می‌دهد.

سال ۱۸۵۹ همزمان با این اقدام، سیستم تلگراف دیگری از تهران به شمیران کشیده شد. در سال ۱۸۶۲، گیلان نیز صاحب خط تلگراف شد و پس از آن تلگراف در سال ۱۸۶۴ به سوی استرآباد امتداد پیدا کرد و در سال ۱۸۷۶ به مشهد و در سال ۱۸۷۸ به خوزستان و سپس در سال ۱۸۷۹ به یزد و کرمان رسید. توسعه تلگراف به سوی شرق و جنوب ایران،  تحت نفوذ اقدامات بریتانیا، به منظور توسعه ارتباط با هند گسترش یافت. در شمال نیز جاهایی توسعه یافت که مطامع روس‌ها مورد نظر بود. در ایران با گشوده شدن پای استعمار انگلستان و در رقابت با روس‌ها، بخش‌هایی از امتیازات تاسیس تلگرافخانه میان انگلستان و ایران قرار داشت که پس از ناآرامی‌های سیاسی که در مستعمرات بریتانیا در هند به‌وجود آمده بود، با هدف ایجاد خطوط تلگرافی میان هند و اروپا از طریق ایران، خط خانقین را به تهران، بوشهر، فاو، جاسک و کراچی متصل می‌کرد. در ادامه خطوط تلگرافی دیگری که بلوچستان را به یزد و کرمان متصل می‌کرد، ایجاد شد. بعدها روس‌ها نیز امتیازاتی برای تاسیس خطوط تلگرافی از ایران در مناطق تحت‌نفوذ خود در شمال ایران حاصل کردند. تاسیس تلگراف در لرستان با پروژه توسعه نفوذ تلگراف در جنوب ایران و خوزستان مرتبط بود که در سال‌های پایانی قرن سیزدهم هجری اتفاق افتاد.